Ηχώ

«Κοίταξε τον ουρανό, κοίταξε τον εαυτό σου και θυμήσου: δεν είμαστε τίποτε άλλο παρά η ηχώ του Θεού και ο Θεός είναι ο Νάρκισσος».
Hanson Edwin Rose

Όταν κάποιος ακούει την λέξη Ηχώ, αυτό που συνήθως έρχεται στο μυαλό του είναι η επιστημονική ερμηνεία της. Η επιστροφή του ήχου στα αυτιά μας όταν βρισκόμαστε σε ένα μεγάλο και άδειο χώρο, ή ανάμεσα από βουνά, όπου με λίγα λόγια ο ήχος της φωνής μας μπορεί να ανακλαστεί και να επιστρέψει.

Πέρα από την σύγχρονη επιστημονική ερμηνεία όμως, η Ηχώ έχει και μία παράλληλη μυθολογική που αντηχεί μέσα της. Οι αρχαίοι Έλληνες, για να την σκιαγραφήσουν, δημιούργησαν τον μύθο μιας πανέμορφης ορεσίβιας νύμφης την οποία οι Μούσες δίδαξαν να τραγουδάει και να παίζει αυλό. Λέγεται πως είχε τόσο ωραία φωνή που μάγευε τους θεούς και ως μουσικός συναγωνιζόταν ακόμη και τον ίδιο τον Πάνα. Όταν ο Πάνας την άκουσε να τραγουδάει, την θέλησε. Η Ηχώ όμως τον απέρριψε (ο μύθος λέει πως προτίμησε έναν σάτυρο) και ο Πάνας για να την τιμωρήσει, την διαμέλισε και σκόρπισε τα κομμάτια της τα οποία μάζεψε στοργικά η Γαία και τα έθαψε σε σπηλιές και σε χαράδρες βουνών. Το μόνο κομμάτι που επιβίωσε από την οργή του Πάνα ήταν η φωνή της, που μην έχοντας σώμα πλέον, τριγυρίζει τα θαμμένα μέλη της, καταδικασμένη να επαναλαμβάνει τις τελευταίες λέξεις που ακούει.

Η εκδοχή που μας δίνει ο Οβίδιος διαφέρει. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ποιητή, η Ηχώ βοηθούσε τον Δία να ερωτοτροπεί με τις Νύμφες, αποσπώντας την προσοχή της Ήρας με τη φωνή της. Όταν όμως η Ήρα το αντιλήφθηκε, για να την τιμωρήσει της αφαίρεσε τη δυνατότητα να μιλάει και την καταδίκασε σε μια αέναη επανάληψη των λέξεων των άλλων. Τότε ήταν που η Ηχώ, είδε τον Νάρκισσο. Τον ερωτεύτηκε παράφορα, εκείνος όμως ήταν τόσο απορροφημένος με τη δική του ομορφιά που την αγνοούσε τελείως. Τότε η Ηχώ χρησιμοποίησε τη φωνή της, πάλι χωρίς αποτέλεσμα. Τόσο βαθιά ήταν η θλίψη της για την απόρριψη αυτή, που αποσύρθηκε από τον κόσμο και κρύφτηκε στα βουνά και σε βαθιές σπηλιές, ώσπου σιγά σιγά μαράθηκε τόσο πολύ, που το μόνο που απέμεινε από εκείνη ήταν η φωνή της που ακόμα ακούγεται σαν επανάληψη άλλων λέξεων.

Δύο διαφορετικοί μύθοι, που όμως έχουν ένα κοινό μοτίβο να αντηχεί μέσα τους. Σε όλες τις εκδοχές, η ανεκπλήρωτη αγάπη είναι αυτή που οδηγεί την Ηχώ στην απώλεια του υλικού σώματός της και στην εξασθένιση της φωνής της. Παρά όμως τις θεϊκές τιμωρίες που της επιβάλλονται η Ηχώ διατηρεί την αυτονομία της. Η επανάληψη είναι περισσότερο αναλογική παρά ψηφιακή και η Ηχώ χρωματίζει τη φωνή με πινελιές θλίψης (ο μύθος του Νάρκισσου), ή πινελιές αυστηρότητας και κατηγορίας (ο μύθος του Πανός) που δεν υπήρχαν στο πρωτότυπο. Η φωνή της Ηχούς έχει ακόμα ζωή, μια διαφορετική ποιότητα και επιστρέφει μια διαφορετική και ίσως πιο ουσιώδη ιστορία, παρά το γεγονός ότι λέει τις ίδιες λέξεις.

Πέρα από την επανάληψη και την επιστροφή, η Ηχώ έχει μέσα της και μία αίσθηση κενότητας. Κατοικεί και ακούγεται μόνο σε κοιλώματα, σπηλιές, λαβύρινθους, μεγάλα μέρη χωρίς αντικείμενα να απορροφούν τον ήχο, δημιουργώντας έτσι μια αίσθηση κάποιου άλλου που κατοικεί ένα μέρος αναγκαστικά άδειο. Κουβαλάει μέσα της μια απομόνωση. Ένας άδειος χώρος που αντηχεί τη φωνή μας, είναι σα να κοροϊδεύει την παρουσία μας εκεί. Δίνει στον ήχο μια αλλόκοσμη ποιότητα και τον αποκόβει από την πηγή. Τον κάνει κάτι άλλο. Δεν είναι τυχαίο που οι ψαλμοί στις εκκλησίες ηχογραφούνται και βασίζονται στην Ηχώ. Το Θείο φαίνεται να είναι άρρητα δεμένο μαζί της. Παρά την «εξωκοσμική» ποιότητα της, η Ηχώ περιέχει την ίδια στιγμή και ένα αίσθημα ανακούφισης και ενώ υπονοεί έναν τεράστιο σε μέγεθος χώρο, την ίδια στιγμή τον καθορίζει, τον περιορίζει, τον οριοθετεί και –έστω και προσωρινά- τον κατοικεί. Όταν ρίχνουμε μια πέτρα σε ένα πηγάδι, είναι αναμενόμενο να ακούσουμε τον ήχο που κάνει όταν πέφτει στο νερό. Αν η πέτρα έπεφτε και εξαφανιζόταν χωρίς ήχο, τότε το αίσθημα θα ήταν ανησυχητικό. Με τον τρόπο αυτό η ομιλία γίνεται μια μορφή «όρασης».

Όπου δεν υπάρχει Ηχώ, δεν υπάρχει ούτε χώρος, ούτε αγάπη. Υπάρχει μόνο σιωπή.

Ας μην ξεχνάμε ότι από τα πιο «διάσημα» εδάφια στη Βίβλο είναι το εξής: Εν αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, και Θεός ην ο Λόγος. Και με τις λέξεις αυτές, η Ηχώ επιβιώνει και στην εποχή του Χριστιανισμού (μια δύσκολη εποχή για τους "παλιούς" Θεούς) αλλάζοντας ρόλο. Η Ηχώ γίνεται αγγελιαφόρος του Θεού, μεταφέροντας το Λόγο (σα θηλυκός Ερμής ή ίσως Προμηθέας) στην ανθρωπότητα, «Κόρη της φωνής του Θεού» όπως την χαρακτήρισε ο Μίλτον, είναι η αντανάκλαση του Θεού στο υλικό πεδίο. Στα εβραϊκά το αντίστοιχο της λέξης «ηχώ» είναι bat kol που σημαίνει «κόρη της φωνής».

Καλύτερα όμως να αφήσουμε τον William Wordsworth να τελειώσει τον μύθο αυτό με ένα απόσπασμα από το ποίημα του “The power of sound”, γραμμένο σε ένα βουνό της Ιρλανδίας, το 1828:

A Voice to Light gave Being;

To Time, and Man, his earth-born chronicler;

A Voice shall finish doubt and dim foreseeing,

And sweep away life's visionary stir;

The trumpet (we, intoxicate with pride,

Arm at its blast for deadly wars)

To archangelic lips applied,

The grave shall open, quench the stars.

O Silence! are Man's noisy years

No more than moments of thy life?

Is Harmony, blest queen of smiles and tears,

With her smooth tones and discords just,

Tempered into rapturous strife,

Thy destined bond-slave? No! though earth be dust

And vanish, though the heavens dissolve, her stay

Is in the WORD, that shall not pass away.

ΥΓ. Προτεινόμενα αναγνώσματα: House of Leaves - Mark Z. Danielewski, The Figure of Echo - John Hollander